Ngày 23 tháng Chạp hàng năm, theo phong tục Việt Nam là ngày cúng ông Công, ông Táo hay còn gọi là Tết Táo Quân. Theo tín ngưỡng dân gian, ngày cúng ông Công, ông Táo là ngày Vua bếp lên trời để báo cáo về việc nấu nướng, làm ăn và cách ứng xử của gia đình trong năm nay. Đó cũng là một phong tục để bày tỏ lòng biết ơn đối với các vị thần linh đã có công trông nom, duy trì các hoạt động của dòng họ trong suốt cả năm, đồng thời cũng là lời nhắc nhở mỗi người phải có trách nhiệm hơn trong việc chăm lo, hỗ trợ cho dòng họ.
Thần Táo Quân trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam thì có nguồn gốc bắt nguồn từ ba vị thần của Lão giáo Trung Hoa, nhưng được Việt Hóa trong câu chuyện “2 ông 1 bà” - Thần Đất, Thần Nhà, Thần Bếp.
Theo văn hóa truyền thống của dân tộc, cứ đến ngày 23 tháng Chạp hàng năm, mỗi gia đình lại chuẩn bị một bữa cơm thịnh soạn để tiễn ông Công ông Táo về chầu trời.
Các vị Táo quân ở trong bếp quanh năm nên biết được mọi điều tốt xấu trong nhà gia chủ nên ngày đó sẽ về trời để báo cáo tình hình của gia chủ trong năm qua với Ngọc Hoàng.
Tục thờ ông Công ông Táo mang nhiều ý nghĩa nhân văn khác nhau nhưng nhìn chung đều là nhắc nhở con người tích cực làm việc thiện, sống lương thiện.
Truyền thuyết ông Công ông Táo
Theo người Việt, Táo Quân là danh hiệu được Ngọc Hoàng ban tặng cho ba người có mối tình sâu nặng như sau: Thị Nhi và hai chàng trai Trọng Cao, Phạm Lang. Thị Nhi kết duyên với Trọng Cao.
Dù sống êm ấm với nhau nhưng họ không bao giờ có con. Vì vậy, lâu dần Cao thường xuyên tìm ra những vấn đề để dằn vặt vợ.
Một hôm vì chuyện nhỏ Cao gây ra chuyện lớn, đánh và đuổi Thi Nhi. Thị Nhi bỏ nhà đi lưu lạc sang xứ khác rồi gặp Phạm Lang. Yêu nhau rồi cả hai trở thành vợ chồng.
Phần Trọng Cao sau khi nguôi giận cũng hối hận lắm, nhưng vợ anh đã ra đi rồi, Cao lên đường tìm vợ.
Ngày qua ngày, tìm kiếm không ngừng, thiếu cơm áo gạo tiền, Cao phải đi ăn mày dọc đường. Cuối cùng, may mắn cho Cao là tình cờ đến xin ăn nhà Nhi trong lúc Phạm Lang đi vắng.
Nhi sớm nhận ra người ăn xin tội nghiệp chính là chồng cũ của mình. Cô mời vào nhà một ít cơm đã nấu cho Cao.
Đến lúc này, Phạm Lang mới trở về, Nhi sợ chồng nghi ngờ nên giấu Cao dưới đống rơm sau vườn.
Không may, đêm đó Phạm Lang nổi lửa đốt đống tranh lấy tro bón ruộng. Thấy lửa bùng cháy, biết có Cao, Nhi lao vào định cứu Cao.
Thấy Nhi nhảy vào lửa, Phạm Lang thương vợ cũng nhảy theo, và rồi cả ba người đều chết trong đám cháy.
Ông trời thấy 3 người sống rất tình nghĩa nên quyết định phong cho Cao làm vua bếp núc còn gọi là Định Phúc Táo Quân, giao cho chồng mới là Thổ Công lo việc bếp núc, còn chồng cũ thì phong làm Thổ Địa lo việc trông nhà, còn người nữ Thổ Kỳ lo việc chợ búa.
Truyền thuyết về Táo quân
Táo quân không chỉ định đoạt may rủi của gia chủ mà còn ngăn cản sự xâm nhập của ma quỷ, giữ bình yên cho ngôi nhà.
Ở trên Ngọc Hoàng thượng đế chứng kiến tất cả các câu chuyện, đã phong cho 3 người mỗi vị trí khác nhau: Phạm Lang là Thổ Công lo việc bếp núc, Trọng Cao là Thổ Địa coi sóc việc gia đình, Thị Nhi là một phụ nữ Thổ Nhĩ Kỳ ở chợ.
Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian cho rằng, truyền thuyết về ba ông đầu rau của Việt Nam là một sáng tạo độc đáo. Từ ý nghĩa của những cái tên cũng có rất nhiều ý nghĩa thú vị.
Nàng Thị Nhi (Nhi ẩn nghĩa từ Hán Việt có nghĩa là nấu chín, làm tốt) kết hôn với chàng trai Trọng Cao (Cao ẩn nghĩa là tinh bột, bánh bột, gạo).
Còn Phạm Lang thì Lang có âm khách đọc là Canh người ta nấu nhiều nước.
Vậy đó Cơm - canh - nấu chín rất đơn giản và rất Việt Nam. Nhưng nó ẩn chứa một triết lý: Lửa có thể nuôi sống chúng ta như những sai lầm, sự lơ là cũng có thể tạo ra những bi kịch.
Ý nghĩa ông Công ông Táo
Cả ba câu chuyện đều có những nhân vật có xuất thân khác nhau nhưng đều có một điểm chung là các nhân vật đều sống có tình có nghĩa. Người Việt xưa không bao giờ có thể chấp nhận chế độ đa thê, một đàn bà, hai đàn ông. Người ta thường chê "Thế gian một vợ một chồng, không như vua bếp núc hai nam một nữ". Vì vậy điều mà câu chuyện đề cập đến không phải là lý do, mà là tình yêu hôn nhân, sống chết có nhau.
Người Việt tin rằng ba vị thần quyết định phước lành của gia đình. Sự may mắn này là do hành vi tốt của gia chủ và những người trong nhà. Ngoài ra, Táo quân còn ngăn cản sự xâm nhập của ma quỷ vào khu dân cư, giữ bình yên cho mọi người trong nhà.
Hàng năm, ngày 23 tháng Chạp là ngày Táo Quân lên chầu trời để báo cáo mọi việc lớn nhỏ trong nhà của gia chủ với ông Trời.
Vì Táo Quân quanh năm chỉ ở trong bếp, am tường mọi việc trong nhà, nên để vua bếp “phù hộ” cho năm mới gặp nhiều may mắn, người ta thường tổ chức lễ cúng thần rất long trọng. Vào trưa 30 Tết, ông Táo đã có mặt ở hạ giới để tiếp tục công việc.
Ý nghĩa tiễn ông Táo về trời
Không chỉ xác định cát hung, phúc khí cho gia đình và những người trong nhà, Táo quân còn ngăn không cho ma quỷ xâm nhập nơi ở, giữ bình yên cho mọi người trong nhà. Hơn nữa, theo phái Lão Tử, Táo quân là vị thần ở gia chủ để ghi chép lại những việc tốt, việc xấu của mỗi gia đình để cuối năm lên chầu Ngọc Hoàng. Mọi người tôn kính và thành kính tin tưởng vào thần lực của Táo quân. Họ thường nghĩ đến Táo Quân khi mọi việc trong nhà không được suôn sẻ.
Táo Quân được cho là vị thần luôn bên cạnh cuộc sống của người dân với vai trò là cầu nối giữa Ngọc Hoàng và mọi nhà dưới trần. Hàng ngày táo quân đều sẽ ghi lại những việc làm tốt xấu của từng người để về trời báo cáo với Ngọc Hoàng, để Ngọc Hoàng xem xét ban thưởng việc tốt và trừng phạt việc xấu. Vì vậy, để được Táo quân phù hộ, người ta thường tổ chức lễ tiễn đưa ông Táo về chầu trời rất long trọng.
Một năm mới bắt đầu từ Tết Nguyên đán và kết thúc vào ngày 23 tháng Chạp, tiễn ông Táo về chầu Trời. Đêm 30 tháng Chạp, ông Táo về cùng gia đình đón giao thừa. Cứ thế tạo thành một vòng tuần hoàn khép kín, âm dương chuyển hóa lẫn nhau. Lễ tiễn ông Táo về trời thường được cúng khá sớm và giờ chót là trưa ngày 23/12 âm lịch, người ta tin rằng sau thời gian này, ba vị Táo đã về trời.
Vì vậy, tục lệ thờ ông Táo của các gia đình đầu tiên nó sẽ có nghĩa là cầu mong no ấm, sau đó mới đến nghĩa là thờ “thần bếp” cai quản việc bếp núc.
Nghi lễ cúng Táo quân
Sở dĩ Táo Quân được mọi người kính trọng là ngoài việc chăm lo bếp núc cho dân ăn, ông còn theo dõi, ghi chép những hoạt động tốt xấu của người trong nhà để tổng kết cuối năm báo cáo với Ngọc Hoàng. Theo sách "Kính Táo toàn thư", "Táo Thần coi trọng việc hương khói của một gia đình, giữ gìn sức khỏe của các thành viên trong gia đình, trông chừng việc tốt và việc xấu của gia đình, và báo cáo công đức của gia đình" Hương hỏa, Bảo nhật gia Khang thái, Nhất gia thiện ác, nhất ngoại nhất phẩm.) Với nhiệm vụ bảo vệ tính mạng của gia chủ, Táo Quân hay còn gọi là Tư Mệnh Thần Quân.
Trước đây, người Trung Quốc tin rằng báo cáo của Táo Quân thường được đưa lên trời vào lúc nửa đêm của ngày mồng một hoặc ngày rằm hàng tháng (có khi là ngày trăng và ngày Bính Thân hoặc ngày hắc đạo trong tháng âm lịch). Hiện tại, đa số cho rằng ngày đại phúc rơi vào 23, 24 hoặc 25 tháng Chạp. Nhưng thường dân chúng cúng vào ngày 23 để “lấy hơi quan” cho nhà mình làm ăn phát đạt.
Vào ngày này, người Trung Quốc bày lễ vật cúng Thần Tài ở bàn thờ gần bếp, gồm những thức ăn ngọt, kẹo mạch nha, bánh kéo, bánh da lợn, mật ong, bánh nếp ...thức ăn dẫn Thần Tài về trời chỉ nói những điều tốt lành "ngọt ngào" cho gia chủ. Đó là lý do tại sao có câu “Điềm báo, phúc báo” (Ăn kẹo, nói lời làm việc thiện) và câu “Lời tốt trình trên trời, lời xấu gạt sang bên”. Để “trám miệng” Táo Thần, người ta còn pha cho ông một loại rượu đặc biệt là “Táo Tư Mệnh” (Ông Táo say rượu). Ngoài ra còn có nước, cỏ khô và đậu nành được dùng làm thức ăn gia súc cho ngựa của Táo Quân. Khi chia tay Táo Quân, gia chủ chuẩn bị các vật phẩm, thắp hương, thắp rượu, khấn vái rồi châm rượu thêm hai lần nữa. Sau đó loại bỏ hình ảnh Táo Quân cũ, cũng như hình ảnh con ngựa và tiền giấy vàng bạc bị đốt cháy. Khi đốt xong phải gom tro cho vào lọ mang lên bàn thờ Táo Quân và khấn: “Thiên hạ vạn sự như ý, bình an trở về hoàng cung” (Lên trời mang theo điều lành. hành động, trở lại để mang lại hòa bình). Nhiều gia đình đốt pháo để thêm phần trang trọng và náo nhiệt. Như vậy, thờ Thần Tài mang ý nghĩa “cầu phúc, tránh dữ”.
Nghi lễ cúng Táo quân
Sau lễ xuất hành Táo Quân vào chiều ba mươi Tết (có nơi là đêm giao thừa) hoặc mùng 4 tháng Giêng âm lịch, nên làm lễ đón ông Táo từ trời về tại gia chủ được gọi là lễ Táo. Lễ này có thể long trọng như lễ tiễn biệt nhưng cũng có thể rất đơn giản, chỉ cần treo tranh Táo Quân và ngựa mới, tượng trưng cho việc ông đã về giữ nhà để tiếp tục phù hộ, giám sát công việc.
Ở Việt Nam, người ta tin rằng Tam giáo quyết định phúc khí của gia đình. Hàng năm vào ngày 23 tháng Chạp, các gia đình chia tay ông Táo và nhân tiện cúng tổ tiên, đó là lý do ngày này được gọi là “Tết Ông Công”. Trong số các lễ vật, người dân miền Bắc (từ Nghệ An) thường cúng một con cá chép sống và thả xuống sông hồ (phóng sinh). Có gia đình đặt trong giếng hoặc bể, nuôi những con cá lớn với hy vọng cá to sẽ giữ cho gia đình thịnh vượng, con cái thành đạt, làm ăn phát đạt, vì cá chép có thể hóa rồng để đưa ông Táo đến gặp Ngọc Hoàng. Hiện nay, nhiều gia đình đang sử dụng cá chép giấy có sẵn trong mâm cỗ cúng ông Táo. Người dân Nam Trung Bộ trở về không thờ cá chép mà đốt giấy dó khắc hình “cò bay, ngựa chạy”. Người dân ở đây thường cúng hoa quả, bánh kẹo, mứt ... miễn là ngọt. Bánh thường là bánh tẻ được làm từ bột nếp nướng. Riêng miền Nam thì cúng bánh đa vừng (mè) gọi là bánh tẻ.
Sở dĩ phải cúng cá chép vì loài cá này được người Việt và người Hoa xếp vào hàng đầu trong các loại cá nước ngọt. Tương truyền, một con cá chép có thể hóa rồng nếu đi qua cửa võ. Đối với người Trung Quốc, Vũ Môn (hay Long Môn) là hai mỏm đá sừng sững ở hai bên khúc sông Hoàng Hà, giống như một cánh cổng. Cổng này trước đây hẹp, khi Hạ Vũ trị thủy đã phá bỏ để rộng ra, chính vì vậy mới có tên là Vũ Môn (cửa Ông Vũ). Sách “Tam tần ký” chép: “Long Môn là nơi sóng dữ, cá khó đánh bại, nếu vượt qua được sẽ hóa thành rồng”. Theo sách “Thủy kinh chú” vào tiết tháng ba, cá chép đánh tan cửa ải hóa rồng.
Theo “Đại Nam nhất thống chí”, nước ta còn có Vũ Môn thuộc dãy núi Khai Trường (Giăng Man) thuộc huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh, là dòng ba bậc. Theo truyền thuyết, cứ đến tháng 4 trời mưa nhiều và có nước, cá chép ngược dòng vượt Vũ Môn để hóa thân thành rồng. Ca dao ta có câu “Tháng ba cá đi ăn thề / Tháng tư cá về, cá vượt Vũ Môn”.
Với ý nghĩa này, người Việt dùng cá chép làm phương tiện đưa tiễn Táo Quân về trời, đồng thời cũng cầu mong sự thành công, thăng tiến.
Mâm cỗ cúng Táo quân tại ba miền
Mâm cỗ cúng ông Táo thể hiện lòng thành kính của con cháu đối với thần Táo Quân, những ngày này dù bận rộn đến đâu, người dân 3 miền đều có sự chuẩn bị chu đáo của con cháu. Ngày nay, mặc dù đã có sự giao thoa nhưng mức chào hàng của ba miền vẫn cho thấy những điểm khác biệt cơ bản.
Mâm cỗ cúng Táo quân ở miền Bắc
Người miền Bắc thường cúng ông Công ông Táo khá sớm và giờ cuối cùng là trưa 23 tháng Chạp âm lịch, người ta tin rằng sau giờ này ba ông Táo về chầu trời. Về cơ bản, mâm cỗ cúng 23 tháng Chạp của người miền Bắc không khác mấy so với mâm cỗ cúng ngày Tết hay ngày hóa vàng với những món ăn truyền thống đặc trưng như gà luộc, bánh chưng, xôi gấc, canh măng, canh bóng, đĩa thập cẩm xào, chả giò, mâm ngũ quả, chả giò, cá kho tộ, hành muối ...
Đối với những gia đình truyền thống, ưa cầu kỳ trong mâm cỗ cúng thì những món ăn đặc trưng miền Bắc như xôi, chè bà cốt...điều vô cùng cần thiết, đây đều là những loại chè thường chỉ có ở miền Bắc. Tuy tên là chè nhưng đa số được nấu giống xôi, có vị ngọt thanh. Khi nấu chè cúng, người ta chủ động rải chè lên đầu. Trong đó, chè kho là món ăn được nhiều người yêu thích và dường như chỉ có dịp Tết mới được ăn. Món chè được làm từ đậu xanh, đường trắng, dầu mè, lá nếp và nước cốt dừa. Đỗ xanh với lá nếp như bình thường, sau đó xay nhuyễn và trộn với đường trên lửa cho đến khi khô. Đĩa xôi chè có màu vàng tươi, vị ngọt thanh, bên trên rắc thêm chút vừng để tăng thêm vị ngon. Món xôi chè ngon nhất là được nhâm nhi cùng với trà lài nóng hổi đầu xuân.
Mâm cỗ cúng Táo quân ở miền Bắc
Lễ vật cúng Táo Quân gồm có: ba chiếc mũ ông Công, hai mũ ông đồ và một mũ bà cô. Mũ Táo quân có hai cánh bay, mũ bà táo không có cánh bay, 3 con cá làm “ngựa” để Táo quân chầu trời.au để Táo Quân lên Trời phán cho nhẹ giọng.
Những chiếc mũ được trang trí bởi những chiếc gương tròn lấp lánh và những dây kim tuyến nhiều màu sắc. Nhiều khi để đơn giản người ta cũng thường chỉ cúng một cỗ mũ ông công, một chiếc áo và một đôi hia. Màu sắc của mũ, áo hoặc hia thay đổi hàng năm theo ngũ hành: mệnh kim là màu vàng, mộc màu trắng, thủy màu xanh lam, hỏa màu đỏ và thổ thì dùng màu đen.
Người ta quan niệm rằng đây là thời gian nghỉ ngơi nên các gia đình cũng dọn dẹp trên bàn thờ gia tiên, đốt hết chân nhang cũ, dọn bát hương để chuẩn bị đón Tết. Táo Quân được thờ trên một bàn thờ riêng cao hơn bàn thờ tổ tiên, sau khi cúng và đốt vàng mã, người ta còn thay ba ông ở bếp bằng cách thả xuống ao và thay trên bếp, thay mũ trên bàn thờ.
Mâm cỗ cúng Táo quân ở miền Trung
Người miền trung cúng ông Táo rất cầu kỳ, họ thường dâng lên một con ngựa giấy có yên cương đầy đủ, vì vậy họ không tặng mũ vàng mã cho các Táo như người miền Bắc. Ông Táo trong văn hóa Huế và một số tỉnh lân cận còn có một vị trí vô cùng quan trọng khi người ta vừa cúng ông Táo ở Trang Ông vừa lập một bàn thờ nhỏ trong gian bếp.
Hàng tháng cứ vào các ngày 30, mùng 1, ngày 14 và rằm hàng tháng, gia chủ sẽ cúng ông Táo bằng hoa quả, hương và đèn. Đặc biệt, phụ nữ miền Trung luôn được dặn dò phải giữ bếp sạch sẽ, ngăn nắp và yên tĩnh.
Mâm cỗ cúng Táo quân ở miền Trung
Vì vậy, lễ tiễn đưa ông về trời ở vùng này cũng rất long trọng. Người dân Huế thường đốt vàng mã, cúng ông táo rất nhiều. Cúng ông Táo cũ từ bàn thờ bếp và đặt cạnh các am miếu hoặc cây cổ thụ cạnh ngã ba đường sau đó gia chủ làm lễ đưa ông Táo mới về nhà. Tượng ba ông táo mới cũng được đưa lên bàn thờ để gia chủ dễ hương khói.
Mâm cỗ cúng Táo quân ở miền Nam
Người miền Nam thường cúng Táo Quân vào ban đêm, từ 8 giờ tối đến 11 giờ đêm.
Người miền Nam cho rằng lễ cúng ông Táo chỉ diễn ra vào cuối ngày, sau khi cả nhà ăn tối xong không cần dùng bếp để nấu nướng.
Mâm cỗ cúng ông Công ông Táo ngày 23 của người miền Nam khá đơn giản, gồm một lọ hoa tươi, một đĩa kẹo “thèo lèo cứt chuột” làm từ vừng đen và lạc, nhang và 3 chung nước nhỏ và đặc biệt là bộ “Cò bay, ngựa chạy” - hình ảnh con cò và con ngựa bằng giấy dùng để biến hình sau khi cúng bái với mong muốn ông táo về trời nhanh hơn.
Mâm cỗ cúng Táo quân ở miền Nam
Những lưu ý khi làm lễ cúng ông Táo
“Cúng ông Táo bao gồm những gì? Lễ vật và mâm cỗ cúng tương đối đơn giản và dễ chuẩn bị phải không các bạn? Tuy nhiên, bạn cũng cần lưu ý những điều sau đây trước khi làm lễ ngày 23 tháng Chạp
Không đặt mâm cúng dưới bếp: bếp là nơi nấu nướng, không phải là nơi thờ cúng. Mâm cỗ cúng 23 tháng Chạp cần được làm ở nơi sạch sẽ, trang nghiêm nhất của ngôi nhà.
Lễ vật dùng để cúng ông Táo như mũ, quần áo, giày dép, tiền giấy, vàng mã... sẽ được hóa sau nửa tuần thắp hương. Sau khi hóa vàng, chủ nhân sẽ phải mang cá chép ra sông hồ để phóng sinh.
Theo phong tục tổ tiên để lại, lễ cúng phải diễn ra trước trưa ngày 23/12 âm lịch.
Không cầu xin phú quý, gia chủ chỉ cầu xin Táo Quân báo điều lành, bớt nói điều xấu.
Bàn thờ phải được quét dọn sạch sẽ, các vật dụng trong bàn thờ phải được lau chùi và đặt lại trật tự.
Tục lệ thả cá chép ngày 23 tháng Chạp
Truyền thuyết kể lại rằng: “Ông Táo được phái xuống để ghi chép lại tất cả những việc làm của con người. Sau đó, cứ đến 23 tháng Chạp ông Táo sẽ cưỡi cá chép về trời để tiến hành báo cáo mọi việc của con người trong một năm để Trời quyết định thưởng, phạt như thế nào. Đến đêm giao thừa Táo quân mới được trở lại dương gian để tiếp tục giám sát tình hình bếp núc của gia đình
Chính vì vậy, cứ đến ngày Tết, người dân Việt Nam lại cúng ông Công ông Táo. Người ta thường chuẩn bị hai hoặc ba con cá chép sống, thả vào chậu nước rồi cúng cùng với các lễ vật khác. Sau khi cúng xong, họ sẽ “phóng sinh” xuống sông, ao, hồ tức là đưa ông Táo về chầu trời.
Trong một cuộc phỏng vấn, ông Nguyễn Cung Hà Phó trưởng khoa Tâm lý Viện Nghiên cứu và Ứng dụng Tiềm năng Con người cho biết “Việc các gia đình thả cá chép vào ngày 23 tháng Chạp dựa trên truyền thuyết cá chép vượt vũ môn hóa rồng. Trong tất cả các loài thủy sinh, chỉ có loài cá chép là có thể vượt trời hóa rồng”.
Tục lệ thả cá chép vào ngày 23 tháng Chạp
Ngoài ra, trong tâm linh người Việt, “cá vượt vũ môn” hay “cá chép hóa rồng” còn mang ý nghĩa thăng hoa, biểu tượng cho tinh thần vượt khó, kiên trì, bền bỉ chinh phục tri thức để vượt qua khó khăn hướng tới thành công, tượng trưng cho một nhân cách cao quý tiềm ẩn hoặc dẫn đến một kết quả tốt. Việc thả cá chép trong những ngày Tết ông Công ông Táo không chỉ là một nét đẹp văn hóa mà còn thể hiện lòng nhân ái đáng quý của người Việt Nam.
Theo tín ngưỡng dân gian, cá chép phải được thả trước trưa mới có thể lên Thiên Đình. Vì vậy, từ tối ngày 22 đến rạng sáng ngày 23 tháng Chạp, người dân bắt đầu thả cá xuống sông, suối, hồ gần nhà.
Việc phóng sinh cá chép như thế nào để vừa mang ý nghĩa tâm linh chung, vừa nhằm mục đích tốt đẹp là tái tạo nguồn lợi bảo vệ môi trường thì không phải ai cũng hiểu hết. Nhiều người không phải thả cá mà ném, ném, ném cá thậm chí là vứt túi ni lông đựng cá xuống ao, hồ. Điều này không chỉ gây ô nhiễm môi trường mà còn thể hiện sự thiếu tôn trọng, hiểu sai, lệch chuẩn về thuần phong mỹ tục của dân tộc.
Thả cá chép đúng cách Thả chậm rãi, nhẹ nhàng xuống sông hồ để cá còn cơ hội sống.
Chỉ khi đó, con người mới có thể hy vọng tìm thấy sự bình yên về tinh thần và bảo vệ môi trường xung quanh họ.
Tết ông Công ông Táo xưa và nay
Tết Nguyên đán từ lâu đã trở thành một nét văn hóa đặc sắc của người dân Việt Nam. Tuy nhiên, cho đến nay phong tục ngày này ít nhiều đã thay đổi theo đời sống và nhu cầu của người dân.
Tục cúng cá chép
Mua cá chép giấy thay vì mua cá sống
Trước đây, mỗi dịp Tết ông Công ông Táo người Việt thường có thói quen cúng cá chép sống. Sau khi cúng xong sẽ được thả xuống sông, ao, hồ, nghĩa là “phóng sinh” để đưa ông Táo về chầu trời. Ngày nay, phong tục thả cá chép vẫn được một số gia đình ưa chuộng. Tuy nhiên, gần đây, để thuận tiện, một số gia đình đã mua cá giấy thay vì cá sống. Sau khi cúng xong sẽ đem đốt cùng với các lễ vật khác. Vừa tiện lợi, không tốn thời gian mà còn tiết kiệm chi phí cho gia chủ. Hơn nữa phóng sinh hay đốt cá chép giấy thì ông Táo vẫn có thể bay về trời được.
Thả các ở sông thật xa và rộng
Nếu ngày xưa người ta có thể thả cá ở ngay ao, hồ, sông gần nhà nhưng hiện nay họ phải đi xa hơn một đoạn mới dám thả cá xuống. Do những năm gần đây một số người dân vì mục đích kinh tế đã làm nghề đánh bắt hải sản ở những nơi người dân thường thả để bán lại, hoặc sử dụng vào mục đích riêng. Điều này dẫn đến tình trạng cá mè vừa phóng sinh đã bị bắt, giết… làm mất ý nghĩa nhân văn của phong tục phóng sinh.
Vì vậy, thay vì thả cá xuống sông, hồ gần nhà, họ phải đi bộ một quãng đường dài để thả với hy vọng cá chép sẽ gặp được ông Táo để đưa ông Táo về trời.
Mâm cỗ cúng đa dạng hơn
Theo phong tục xưa, mâm cỗ cúng ông Công ông Táo thường gồm đủ: 1 đĩa gạo, 1 đĩa muối, 5 lạng thịt vai luộc, 1 bát canh mọc, 1 đĩa xào thập cẩm, 1 đĩa giò, 1 con cá chép rán (hoặc cá chép sống), 1 đĩa xôi gấc, 1 đĩa trái cây, 1 ấm trà sen, 3 chén rượu, 1 quả bưởi, 1 quả cau, lá trầu không, 1 bình hoa đào nhỏ, 1 bình hoa cúc, 1 bộ vé và vàng mã.
Dần dần theo thời kỳ phát triển, mâm cỗ cúng Táo quân có nhiều thay đổi. Ngoài một số món chính như xôi, giò, thập cẩm...mâm cúng sẽ giản lược bớt một số món như cơm lam, chè kho, chè bưởi, chè sen ... thay vào đó là các món ăn phụ thêm phù hợp hơn với thói quen và điều kiện của các gia đình.
Thậm chí có gia đình còn thay thịt vai luộc bằng gà luộc hoặc tích cực thay đổi các món canh như canh măng, canh há cảo... và các món sắc như: bánh chưng gấc, xôi gấc, thịt đông, giò xào, Cá kho riềng, thịt kho hoặc thịt kho, giò xào, giò nạc, xào, canh măng, hành muối.
Lễ vật cúng Táo quân “hiện đại “hơn
Trước đây, vàng mã cúng Táo Quân thường có ba bộ mã, hai bộ nam cho hai ông Táo và một bộ nữ cho bà táo. Mỗi bộ vàng mã sẽ bao gồm mũ áo, hia và giày của táo quân.
Tuy nhiên, khi cuộc sống của con người thay đổi và hiện đại hóa. Người ta tin rằng hiện nay, khi cuộc sống ngày càng phát triển, ông Công ông Táo cũng có thể sử dụng những vật dụng mà người bình thường vẫn sử dụng để thuận tiện hơn trong việc lên Trời và du ngoạn.
Vì vậy, một số gia đình “giàu sang, quyền quý” còn chuẩn bị nhiều vàng mã khác để cúng ông Công ông Táo như điện thoại, thuốc lá, rượu ngoại, thậm chí mua nhà, xe. Máy bay chạy bằng hơi nước với đủ loại vòng vàng để “nhờ” Táo quân chỉnh trang báo cáo lên Ngọc Hoàng, như vậy có khả năng rước được nhiều tài lộc.
Đồ cúng vàng mã rất phong phú, đa dạng
Sự biến tướng về tư duy văn hóa trong ngày cúng Táo Quân
Ngày nay, người Việt tổ chức lễ tiễn ông Công, ông Táo vô cùng sôi nổi với hy vọng những điều tốt đẹp sẽ được thưa với Ngọc Hoàng và những điều xui xẻo sẽ được báo nhẹ nhàng. Đó là sự áp đặt tư tưởng của con người lên các vị thần. Là những người công tư phân minh, người ta tin rằng mình có thể lấy vật chất để “lấy lòng” thần linh, mong rằng tội ác của chúng tôi nếu có sẽ được giảm bớt khi liên quan đến Ngọc Hoàng. Thật là mê tín, thiếu khoa học.
Và chính suy nghĩ mê tín đó mà chúng ta tiêu tốn rất nhiều tiền để mua vàng mã đắt tiền. Từ mũ áo ông Công, ông Táo đến chạy theo mốt đắt hàng để mua cá chép giấy, cá chép thật với giá cực cao những ngày cận Tết. Chưa kể việc đốt vàng mã với số lượng lớn gây ảnh hưởng đến môi trường.
Giáo sư Lê Văn Lan cho rằng, việc đốt đống vàng mã, quần, áo, nhà cửa, ô tô, thậm chí cả trực thăng trong ngày Tết ông Công, ông Táo là một cách hiểu sai, là sự biến tấu của tư tưởng văn hóa. Đó là sản phẩm của “thị trường “thiết nghĩ quan niệm “trần ai âm vậy” cố gắng đốt thật nhiều đồ xa xỉ để rước nhiều lộc, nhiều tiền, thăng quan tiến chức”.
Đốt vàng mã chỉ giải quyết được yếu tố tâm lý. Nếu có lòng thành, chúng ta chỉ cần để tiền rồi xin Ngài tiêu xài hoặc lấy số tiền này làm việc thiện. Việc ngày càng nhiều người đưa Táo Quân đi cúng Thần tài bằng những đồ mã đắt tiền một phần là do người dân chưa hiểu hết giá trị và ý nghĩa của ngày Tết đặc biệt này. Mặt khác, do tâm lý “bắt chước” thấy người khác sẽ mừng thế nào nên gia đình chúng tôi cũng làm theo, để khỏi lo lắng. Đây là nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng lãng phí hàng tỷ đồng cho việc đốt vàng mã trong mâm cỗ ngày Tết ông Công, ông Táo.
Năm nào cũng vậy, cứ đến ngày ông Công, ông Táo, các sông hồ lớn nhỏ lại đầy túi ni lông, ảnh hưởng nặng nề đến môi trường sinh thái. Ngoài ra, tình trạng ứ đọng túi ni lông ở các ao hồ, sông ngòi khiến nguồn nước ô nhiễm hơn, khiến cá chết hàng loạt. Nên không hiểu việc thả cá là việc nên làm hay là giết hại gián tiếp, tạo thêm một tội trong tội của mình.
Thả cá đừng thả túi để bảo vệ môi trường
Và nếu bạn thả một con cá, hãy từ từ thả nó bằng tất cả lòng thành của bạn. Vì có rất nhiều người đứng trên cầu và ném cá xuống sông. Nếu bạn không cẩn thận, va vào những tảng đá bên dưới sẽ làm cá chết. Không chỉ vậy, có người vì thiếu hiểu biết, chờ người thả cá xong thì chích điện đánh bắt số lượng lớn để bán sau khi thả cá. Dù họ biết rằng họ đang làm điều đó vì lợi ích của cuộc sống của họ, nhưng dù sao thì họ vẫn không làm điều đúng đắn.
Mọi thứ đều nhờ vào sự chân thành chứ không phải nhờ đặt đầy đủ để thể hiện tấm chân tình của mọi người. Theo đó, mọi phước lành hay xấu đến với gia chủ đều do hành vi tốt của gia chủ và những người trong nhà. Mỗi dịp lễ Tết theo phong tục dân gian chỉ là một hình thức giúp con người bày tỏ tấm lòng của mình với thiên nhiên cũng như thần linh của cuộc sống. Chúng ta chỉ cần cố gắng sống tốt đời đẹp đạo, luôn làm việc thiện, tránh xa điều ác thì dù có lên trời báo cáo cũng chẳng sợ ai. Vì lòng tôi luôn hòa hợp với đạo nên tôi không sợ gì cả. Chỉ cần bạn đang sống tốt, bạn không cần thiết phải mua những vật phẩm lớn để tìm kiếm sự thương xót cho những lỗi lầm mà bạn đã mắc phải trong năm qua.
Lễ luôn gắn liền với nghi lễ thắp lửa thiêng. Bếp lửa xua đuổi thú rừng, tạo không khí đầm ấm…không gia đình nào là không có bếp lò. Một ngày bếp lửa không bùng lên là ngày gia đình không đầm ấm, thiếu vắng tình yêu thương.
Người Việt tin rằng ba vị thần Táo quyết định sự cát tường và phúc khí cho gia đình, phước lành này là do hành vi ngay thẳng của gia chủ và người trong nhà.
Với mong muốn ông Táo sẽ “phù hộ” cho gia đình mình nhiều may mắn, mỗi năm Tết đến, vào ngày 23 tháng Chạp, người ta thường tổ chức lễ tiễn Táo Quân về trời rất long trọng.
Chúng ta hãy là những người hiểu đạo một cách sáng suốt, không nên cổ súy và chạy theo những mê tín lạc hậu, cổ hủ. Tín ngưỡng bình dân làm cho đời sống văn hóa của chúng ta phong phú hơn, nhưng quan trọng hơn là chúng ta cần hiểu đúng giá trị, ý nghĩa của Tết và lễ hội để tránh suy nghĩ sai lệch, phản khoa học. Suy cho cùng, tất cả các hình thức tín ngưỡng dân gian đều mong muốn giúp mỗi người hướng thiện, thoát khỏi tai ương và gặp nhiều may mắn, cuộc sống bình yên, an lành.
